FORMY POZYTYWNE (WYPUKŁE)

Drumliny (ang. drumlins)
Drumliny (nazwa pochodzi od celtyckiego określenia "druim" oznaczającego "zaokrąglone wzgórze") są jednymi z najbardziej tajemniczych form polodowcowych. Te wydłużone, bochenkowate pagórki i wzgórza powstają pod lodowcami i lądolodami jako efekt zróżnicowanych procesów oddziałujących na kontakcie lodu z nieskonsolidowanym podłożem. Ich geneza jest wciąż żywo dyskutowana jak dotąd nie została do końca wyjaśniona (m.in. Boulton, 1975; Shaw, 2002; Clark, 2010). Charakterystyczne cechy typowych drumlinów to:
  • występowanie w zgrupowaniach - tworzą tzw. pola drumlinowe,
  • ukierunkowanie dłuższych osi (grzbietów) zgodne z kierunkiem ruchu lodu,
  • zazwyczaj asymetryczny profil podłużny form, ze stromym stokiem proksymalnym i łagodnym stokiem dystalnym,
  • zróżnicowana budowa wewnętrzna - w rdzeniach form mogą występować zdeformowane jak i niezdeformowane osady piaszczyste,
    żwirowe, mułkowe, gliniaste, jak również twarde skały.
Typowe drumliny charakteryzują się określonymi parametrami morfometrycznymi. Ich długość wynosi zazwyczaj od kilkuset do tysiąca metrów, szerokość waha się od kilkudziesięciu do kilkuset metrów, zaś wysokość wynosi od kilku do kilkudziesięciu metrów. Analiza wymiarów dużej populacji drumlinów z Wysp Brytyjskich (58 983) pokazała, że długość większości z nich wynosi od 250 do 1000 m, szerokość od 120 do 300 m, zaś wskaźnik wydłużenia (stosunek długości do szerokości) waha się od 1,7 do 4,1 (Clark i in., 2009). Wysokość większości analizowanych drumlinów wynosiła od 0,5 do 40,0 m, ze średnią dla całej populacji 7,1 m (Spagnolo i in., 2012).

Powstawanie drumlinów wiązano zarówno z procesami depozycji, deformacji jak i erozji zachodzącymi pod lodowcami i lądolodami pokrywającymi miękkie, osadowe podłoże. Dość powszechnie uważa się, że drumliny są swoistym "kluczem" do pełniejszego poznania procesów subglacjalnych oraz rekonstrukcji dynamiki dawnych lądolodów plejstoceńskich (zob. Knight, 2010). Rozwiązanie "zagadki drumlinów" pozostaje wciąż intrygującym zadaniem geomorfologii glacjalnej.
Literatura:
Boulton G.S. 1987, A theory of drumlin formation by subglacial sediment deformation. W: Menzies. J., Rose, J., Drumlin Symposium, Balkema: Rotterdam, 25-80.
Clark C.D. 2010, Emergent drumlins and their clones: from till dilatancy to flow instabilities. Journal of Glaciology 56(200), 1011-1025.
Clark C.D., Hughes A.L.C., Greenwood S.L., Spagnolo M., Ng F.S.L. 2009, Size and shape characteristics of drumlins, derived from a large sample, and associated scaling laws. Quaternary Science Reviews 28, 677-692.
Knight J. 2010, Drumlins and the dynamics of the subglacial environment. Sedimentary Geology 232, 91-97.
Shaw J. 2002, The meltwater hypothesis for subglacial bedforms. Quaternary International 90, 5-22.
Spagnolo M., Clark C.D., Hughes A.L.C. 2012, Drumlin relief. Geomorphology 153-154, 179-191.
Opracował: Karol Tylmann

FORMY NEGATYWNE (WKLĘSŁE)

Rynny marginalne (ang. ice-marginal channels)
Rynny marginalne to formy dolinne kształtowane przez wody płynące równolegle do krawędzi lodowej. Powstają one w rezultacie erozyjnej działalności wód roztopowych lądolodu, których odpływ przebiega subaeralnie, wzdłuż czoła lądolodu. Szczególnym przykładem form tego typu są rynny submarginalne, które są formowane przez wody płynące pod loden, blisko jego krawędzi. Do charakterystycznych cech rynien marginalnych można zaliczyć (Greenwood i in., 2007):
  • formowanie zespołów dolin o równoległych względem siebie, współkształtnych osiach,
  • wyrównany profil podłużny,
  • zazwyczaj stosunkowo prosty przebieg,
  • usytuowanie na nachylonych powierzchniach oraz ukierunkowanie równoległe do biegu stoku.
Rynny wodnolodowcowe tego typu były dokumentowane w strefach zlodowacenia współczesnego (m.in. Syverson i Mickelson, 2009) jak również na obszarach polodowcowych (Niewiarowski, 1983; Dyke, 1993; Clark i in., 2006; Greenwood i in., 2007). Rynny marginalne powstają często w sytuacji gdy przedpole lądolodu nachylone jest w kierunku jego czoła, co determinuje odpływ wód roztopowych wzdłuż krawędzi lodowej (Greenwood i in., 2007). Formowanie odpływu marginalnego może być również związane z zimnym reżimem termicznym frontowej części lądolodu, dlatego też formy tego typu są zazwyczaj dobrym wskaźnikiem termiki mas lodowych (Syverson, Mickelson, 2009). Ponadto rozmieszczenie rynien marginalnych jest niezwykle pomocne w rekonstrukcji położenia czoła dawnych lądolodów plejstoceńskich (Greenwood i in., 2007). W związku z tym są to formy niezwykle wartościowe dla rekonstrukcji paleoglacjologicznych.
Literatura:
Clark C. D., Greenwood S. L., Evans D. J. A. 2006, Palaeoglaciology of the Last British-irish Ice Sheet: Challenges and Some Recent Developments. W: Knight P. G. (red.) Glacier Science and Environmental Change, 192-198. Blackwell, Oxford.
Dyke A. S. 1993, Landscapes of cold-centered late Wisconsinan ice caps, arctic Canada. Progress in Physical Geography 17, 223-247.
Greenwood S. L., Clark C. D., Hughes A. L. C. 2007, Formalising an inversion methodology for reconstructing ice-sheet retreat patterns from meltwater channels: application to the British Ice Sheet. Journal of Quaternary Science 22, 637-645.
Merritt J.W., Auton C.A., Connell E.R., Hall A.M., Peacock J.D. 2003, Cainozoic geology and landscape evolution of north-east Scotland. Memoir of the British Geological Survey, sheets 66E, 67, 76E, 77, 86E, 87W, 87E, 95, 96W, 96E and 97 (Scotland).
Niewiarowski W. 1983, The origin and development of marginal channels and valleys: a case study of the Kuyavian Lake District. W: Studies in Quaternary Geomorphology, 97-108, Norwich.
Syverson K. M., Mickelson D. M. 2009, Origin and significance of lateral meltwater channels formed along a temperate glacier margin, Glacier Bay, Alaska. Boreas 38, 132-145.
Opracował: Karol Tylmann